Reeds lang keek ik uit naar het vijfde congres van het Narratief, Dialogisch en Collaboratief Collectief, NDC2, met als thema ‘Worlding’. Dat verwijst naar een concept van de filosofe Donna Harraway, waarin ze aanstipt dat we niet in een wereld bestaan die los staat van ons en onze activiteiten. We participeren aan deze wereld en geven deze ook actief mee vorm. Graag vertel ik jullie hoe de bijdrage van Vikki Reynolds op de eerste dag van het congres mijn eigen werk onmiddellijk inspireerde.
Vikki Reynolds is klinisch en therapeutisch supervisor. Ze faciliteert teamontwikkelingen en zet in op hoe we op een duurzame manier kunnen antwoorden op burn out, trauma en geweld. In haar lezing neemt ze ons mee in haar visie dat de manier waarop wij als hulpverleners getuige zijn van deze menselijke verhalen en de manier waarop we ze bevragen niet onschuldig is.
Bevlogen start Vikki Reynolds aan haar lezing. Ze vertelt uitgebreid hoe ze samen met haar cliënten op zoek gaat naar hoe ze praktijken van onderdrukking, geweld en lijden overleven, eerder dan cliënten uit te nodigen om het traumaverhaal inhoudelijk te ‘her-vertellen’. Ze neemt ons mee in hoe het samen op zoek gaan naar manieren van staande blijven, kleine momenten van verzet, … mensen kunnen wegvoeren van een slachtoffer-identiteit en de daarbij horende maatschappelijke overtuigingen van ziek of permanent beschadigd te zijn.
Momenten van overleven en verzet opmerken
Elke keer opnieuw slaagt Vikki Reynolds er in om mij als hulpverlener te herverbinden met het belang van waakzaamheid voor praktijken die onderdrukking en geweld dreigen te herhalen door cliënten alleen maar te bevragen op ingrijpende en traumatische gebeurtenissen. We moeten in het beluisteren van deze verhalen ook momenten van overleven en verzet opmerken en ons bewust zijn dat cliënten verwachten dat deze momenten vaak als problematisch worden gelabeld. Dat geeft hen schroom om erover te spreken.
Met deze ideeën vers in het achterhoofd keer ik terug naar de eigen werkcontext Elim. Dit is een afdeling van het psychiatrische ziekenhuis Bethanië. Het is een plek waar cliënten opgenomen kunnen worden, nadat ze meestal een lange weg binnen de ambulante hulpverlening hebben afgelegd en ervaren dat dit niet voldoende is om verandering teweeg te brengen.
In deze context ben ik al een tijdje aan slag met Jef, een jonge vader van drie zoontjes. Tijdens het gesprek vertelt hij dat hij graag iets met me wil bespreken maar dat hij erg bezorgd is over hoe hierover gedacht zal worden en wat de gevolgen zullen zijn. Ondanks deze bezorgdheid heeft hij toch besloten zijn klacht met het team te delen. Hij vertelt me het volgende verhaal.
Ik worstel met het vaderschap. Het put me uit, ik voel me bijna continue tekort schieten, voel me schuldig, … Niet enkel over het tekort schieten maar over hoe ik het vaderschap beleef. Ondanks ik mijn kinderen heel graag zie voelt het alsof ik ze nooit op de wereld had mogen zetten want ik kan het niet, heb de energie er niet voor. Elke dag is overleven en wachten tot ik kan gaan slapen. Ik begrijp er niets van, bij anderen lijkt het zo gemakkelijk te gaan …
Om de dagen door te komen, dagdroom ik. Als mijn vrouw thuis is, ga ik even “rusten”. In realiteit vertrek ik naar mijn eigen opgebouwde wereld waar het rustig en veilig is, een wereld die ik zelf naar mijn hand kan zetten. Zo lang ik me kan herinneren dagdroom ik. Ondanks dat het uren van mijn dag in beslag neemt, kan ik er niet mee stoppen. Als er dagen zijn waarin er geen tijd is om te dagdromen word ik overvallen door angst en paniek. Het voelt alsof ik de dag niet ga doorkomen.
Al bijna mijn hele leven schaam ik me voor dit dagdromen, durf het met niemand te delen, zelfs met mijn vrouw niet. Wanneer ik het online opzocht sloeg de angst me helemaal om het hart. Sindsdien is de schaamte en de overtuiging dat er iets ernstig mis met mij is alleen maar gegroeid.
Jef had de term intensief dagdromen gegoogeld en kwam terecht in een wereld van diagnoses en advies. Volgende titel had hem erg aangegrepen: “Wat als dagdromen een mentale aandoening wordt – Mal – adaptief dagdromen”, …Het gegeven dat het benoemd werd als een mentale aandoening sterkte hem in het idee dat er psychiatrisch iets ernstig mis met hem was. Hoe meer hij las en opzocht, hoe erger het werd. Het dagdromen werd volledig losgekoppeld van het verhaal van Jef.
Ik kan me bijna niet anders herinneren
Met de woorden van Vikki Reynolds vers in het hoofd vroeg ik me af of het dagdromen misschien een manier was om staande te blijven tijdens zijn jeugd waar veel verbaal en fysiek geweld aanwezig was. Met deze hypothese in het achterhoofd gingen vervolgden we het gesprek.
Jef, voor we hierover conclusies trekken, vind je het ok dat we het dagdromen samen wat onderzoeken? Weet je bijvoorbeeld nog wanneer het dagdromen gestart is?
Ik kan me bijna niet anders herinneren. Het was er al als kind. Ik weet nog dat ik daar toen ook al uren mee bezig was. Ik vond het fijn en rustgevend om in die wereld te zijn. Daar was rust en veiligheid en een held die orde op zaken stelde als deze zaken verstoord werden …
Weet je nog op welke momenten je toen vooral dagdroomde?
Ik weet niet goed. Ik denk vooral als ik vast zat ik mijn kamer.
Hoe bedoel je? Vast zitten in je kamer?
Ja, ik had in tegenstelling tot mijn broer en zus niet echt een eigen kamer. Mijn kamer was achter de slaapkamer van mijn ouders. Eigenlijk was dat niet echt een kamer want er was alleen plek voor mijn bed. Mijn vader kampte ook met moeilijkheden en was hierdoor regelmatig agressief. Wanneer hij ook in de slaapkamer was, durfde ik soms niet uit mijn kamer komen. Als ik er op terug kijk, besef ik dat ik eigenlijk geen eigen plek had.
Zou het kunnen dat het dagdromen daar iets mee te maken heeft?
Daar heb ik nog nooit over nagedacht. Misschien wel … Het was thuis soms echt niet te doen. De ene moment kon alles in orde zijn en de andere moment, was de situatie ontploft. Je wist nooit zeker wanneer iets ok was en wanneer niet. Ook mijn moeder kon hier niet tegenop en was veel van huis weg.
Hoe zien je dagdromen er eigenlijk uit?
Goh dat is doorheen de jaren veranderd. In eerste instantie droomde ik over een wereld met een soort held. Hij had wat weg van Zorro. Ik beleefde er allerlei avonturen. Wat heel fijn was aan die wereld was, was dat Zorro steeds orde op zaken stelde. Onrecht werd meteen aangepakt en er waren duidelijke regels.
Weet je nog hoe je je voelde wanneer je als kind in deze wereld vertoefde?
Ik voelde me rustig en veilig. Even weg van die moeilijkheden van thuis. Wanneer ik er op terug kijk was één van de weinige manieren waarop ik thuis even kon ontspannen of misschien beter ontsnappen. Ik denk dat dat de reden is waarom ik dat nog steeds doe. Het is precies mijn manier van ontladen geworden.
Het treft mij dat in je dagdromen er wel duidelijkheid, veiligheid en voorspelbaarheid was in tegenstelling tot hoe het bij je thuis verliep. Ik vroeg me af of je dit nog steeds belangrijk vindt?
Ja, ik vind dat heel belangrijk naar mijn kinderen toe. Ik wil dat ze kunnen opgroeien in een veilige omgeving en niet bang moeten zijn van hun ouders. Wanneer ze iets verkeerds doen of per ongeluk iets stuk maken, probeer ik echt niet boos te zijn.
Alleen merk ik dat het de laatste tijd heel veel van mij vraagt. Ik ben zo bang om te zijn zoals mijn vader en dat houdt me continue bezig. Iedere keer als ik iets van boosheid of ergernis voel, probeer ik dat weg te drukken en als ik toch kwaad word, voel ik me schuldig en een slechte ouder.
En als ik dan nog eens al die tijd nodig heb om te dagdromen …
Zou het kunnen dat het dagdromen jou geholpen heeft deze moeilijke periode door te komen? Dat dat voor jou op dat moment een manier was om toch een beetje veiligheid en voorspelbaarheid te ervaren?
Misschien wel. Het is niet dat er op dat moment veel andere mogelijkheden waren.
Een ingangspoort om te ontdekken
De maanden nadien gaat Jef verder op zoek naar manieren hoe hij deze moeilijke periode is doorgekomen. Hij herontdekt het fietsen wat hij ook vaak deed als kind om thuis even weg te zijn. Doordat het dagdromen betekenis kreeg in het licht van zijn jeugd veranderde de betekenis hiervan. Jef kon het meer zien als een creatieve manier om zijn jeugd te overleven in plaats van een mentale aandoening. Het gaf ruimte om het dagdromen verder te onderzoeken en op zoek te gaan naar andere manieren om ontspanning te vinden.
Vikki Reynolds gaf in haar lezing mee dat mensen zich altijd proberen te verzetten wanneer er ingrijpende of traumatische gebeurtenissen aanwezig zijn in hun leven. Dit verzet zijn manieren waarop kinderen en volwassenen proberen vast te houden aan wat waardevol en belangrijk is.
Deze antwoorden samen met Jef onderzoeken gaf een ingangspoort om te ontdekken wat voor hem belangrijk was en gaf nieuwe sporen om in de toekomst verder te gaan. Naast dat er veel verdriet aanwezig is over hoe zijn jeugd gelopen is, ontstond er een gevoel van trots hoe hij dat als kind doorstaan heeft.
_____
Els Wouters is klinisch psycholoog en systeemtheoretisch en narratief psychotherapeut. Ze werkt in PZ Bethanië en als freelance trainer voor de Interactie-Academie.
