Kort, bondig en toch altijd méér dan wat ‘popcorn voor de geest’. Dat is het opzet van In Beeld Gebracht. In dit format wordt telkens aan een andere opleider of supervisor van de Belgische Vereniging voor Relatie – en Gezinstherapie en Systeemcounseling gevraagd om een beeldfragment te kiezen. De antwoorden op een korte reeks terugkerende vragen geven samen met het fragment vorm aan reflecties die boeien, prikkelen of ontroeren.

In deze 18e aflevering is het de beurt aan Bart Heirbaut. Hij werkt als begeleidingscoach en supervisor van teams in de jeugdzorg bij Elegast vzw en als relatie-, gezins- en sekstherapeut in zijn eigen praktijk ‘Onder de luifel’. Hij is als opleider verbonden aan Rapunzel vzw. Hij kiest een fragment uit de film ‘Så som i himmelen’ (As it is in heaven)’, een Zweedse film uit 2004, geregisseerd door Kay Pollak.

Wat is de context van het fragment? 

De film gaat over Daniël Daréus (Michael Nyqvist), een bekende dirigent van in de veertig, die tijdens zijn drukke carrière een hartaanval krijgt. Hij moet het rustig aan doen en besluit om terug te keren naar zijn geboortedorp in het noorden van Zweden. Hij gaat er wonen in het oude schoolgebouw.

Omdat hij onder een artiestennaam terugkeert, herkent niemand hem als het veel gepeste jongetje van vroeger. In het dorp komt hij zijn oude klasgenoten weer tegen en ziet hoe de grootste pester, Conny, ondertussen het dorp terroriseert. Conny heeft een vrouw, Gabriella, die hij mishandelt. Hij blijkt daarnaast bevriend te zijn met Stig, een invloedrijke dorpsdominee, die probeert het dorp zo veel mogelijk geïsoleerd te houden van de buitenwereld.

Daniël laat zich overhalen om dirigent te worden van het lokale koor. En dan volgt er iets bijzonder: Daniël brengt iets nieuws in het vastgeroeste systeem van het koor en dus ook in het dorp. Door middel van stemexpressie probeert hij iedereen een plek in het koor te laten vinden. Deze werkwijze maakt veel los onder de dorpelingen: jaloezie, liefde en heel wat relationele dynamieken.

Ook Gabriella maakt zich steeds meer los van haar man. Ze schrijft een lied met de boodschap dat ze haar eigen leven weer wil leiden: “Ik wil voelen dat ik leef, dat ik besta.”

Wat maakt dat je dit gekozen hebt? 

Het was Ine Jespers die mij uitnodigde om een fragment te delen. We delen een passie voor het zingen in een koor. We maken graag verbinding op muzische wijze, met allerlei mogelijke verscheiden kwaliteiten en eigenheden. Via onze connectie kwam ik onmiddellijk bij deze film terecht.

In het fragment zingt het koor op een internationale zangwedstrijd. Het koor komt dus naar buiten door zichzelf te uiten. Gabriella zingt er, ondersteund door de anderen, haar lied. De dirigent heeft vlak voor het optreden opnieuw een hartaanval en is er niet bij. En het koor heeft hem eigenlijk niet nodig om zich te tonen. De mishandelende man van Gabriella en de dominee kijken machteloos toe in het publiek. Na het lied is er even stilte, verwarring en verbazing in de zaal. Dan volgt een groot applaus.

De film toont hoe muziek ten dienste kan staan van mensen gelukkig te maken. Het is geen prestatie of wedstrijd. Daarnaast toont het fragment ook dat je je eigen leven mag leiden, dat je jezelf mag ontplooien en dat daarvoor een context nodig is die je niet klem zet maar hiertoe uitnodigt.

Daniël daagt het koor en de koorleden uit tot het zoeken en vinden van een eigen stem. Hierdoor stelt hij bestaande rollen, machtsposities en relationele dynamieken in vraag. Een veranderingsproces start. Het verhaal van de ene resoneert met de andere. Diepere connecties komen meer tot leven. De film toont zo hoe systeemverandering mogelijk is vanaf dat één iemand zich ‘anders dan gekend’ positioneert én dat een dragend, stimulerend netwerk nodig is voor verdere ontwikkeling.

Hoe is dit fragment voor jou verbonden aan de systeemtheorie of de systeemtherapie? 

Vanuit een systemische blik naar deze film kijken is niet zo moeilijk. De geschiedenis en de aparte positionering van Daniël in het kleine beschermde en vastgeroeste dorp zorgt voor een totale verandering in het geheel van het koor en het dorp. En dat terwijl de dirigent aanvankelijk slechts uitnodigt tot zelfexpressie en differentiatie. Bestaande destructieve verhoudingen komen aan het licht en ieder wordt uitgedaagd om hierin weer een positie te kiezen.

Je ziet en hoort hoe het koor door de komst van de nieuwe dirigent eerst helemaal uit balans is, ronduit vals zingt en niet meer afgestemd is op elkaar. De dirigent geeft echter vertrouwen om op een dieper niveau te zoeken naar eigenheid en van daaruit te komen tot nieuwe verbindingen. Het ene verhaal horen nodigt uit om een ander verhaal te vertellen. Het koor transformeert naar een hechte groep met heel aparte mensen en verhalen.

Hoe inspireert het je in je praktijk als opleider of als therapeut? 

De beweging die in de film is te zien inspireert mij ook om zowel in systeemgesprekken met koppels, gezinnen en teams of als supervisor en opleider met groepen uit te dagen tot het zoeken naar eigen stemmen en deze te laten klinken ten aanzien van de andere stemmen in het koppel, het gezin, het team of de groep. Het Ubuntu-idee, ‘ik ben omdat wij zijn’, neem ik mee in mijn werk. We kunnen onze eigenheid maar ontdekken en ontplooien in relatie met belangrijke anderen, die zich op hun beurt verder ontwikkelen in hun verhaal. Een soort van ‘valmat’ ontstaat en zorgt voor de voedingsbodem die helpt te groeien.

Daarnaast neem ik uit dit fragment ook mee dat wij als systeemtherapeuten en supervisoren de richting niet hoeven te bepalen. Maakt dat onze rol mogelijk kleiner? Mogelijks wel. Ik kan maar mijn eigen –beperkte- stem laten horen en anderen uitdagen dit ook te doen over wat voor hen belangrijk is in relatie tot elkaar. Door ontvankelijk te zijn voor de andere stemmen en dit proces mee te dragen vertrouw ik erop dat er een hele weg kan afgelegd worden en dat koppels, gezinnen en hulpverleners steeds dichter in de buurt komen van hoe zij willen samenleven of samenwerken. En door zo nabij te zijn bij deze processen, ervaar ik ook sterk het gevoel dat ik leef, dat ik besta. Net als Gabriella in het lied.

Dat is wat wij in ons werk met elkaar doen: veilige ruimte scheppen, opdat verhalen kunnen gedeeld worden. We creëren lerende netwerken die zich blijven ontwikkelen, koren die steeds verder evolueren in hoe zij zingen en meerstemmigheid beluisteren.

Wie wil je graag dat het volgende fragment kiest? 

Ik ben benieuwd naar de keuze van Peter Rober.