Kort, bondig en toch altijd méér dan wat ‘popcorn voor de geest’. Dat is het opzet van In Beeld Gebracht. In dit format wordt telkens aan een andere opleider of supervisor van de Belgische Vereniging voor Relatie – en Gezinstherapie en Systeemcounseling gevraagd om een beeldfragment te kiezen. De antwoorden op een korte reeks terugkerende vragen geven samen met het fragment vorm aan reflecties die boeien, prikkelen of ontroeren.

In deze tiende aflevering is het de beurt aan Greet Splingaer, klinisch orthopedagoog en systeemtherapeut. Ze is opleider en supervisor bij de BRVGS en coördinator van vzw Rapunzel, een vormings – en therapiecentrum in Diest.

___

Wat is de context van het fragment?

Ik koos voor een fragment uit de film Le Passé van Asghar Farhadi. Farhadi is een Iraanse regisseur die met zijn eerdere film ‘A separation’ de Gouden Beer won. De films van Farhadi kenmerken zich door complexe, tragische maar ook intimistische portretten van koppels en families die hij verhaalt op een heel eenvoudige wijze, dicht bij het leven zelf.

Le Passé is het verhaal van een nieuw-samengesteld gezin waarbij Marie en Samir na een relatiebreuk trachten een gezamenlijk leven uit te bouwen. De puberdochter van Marie en het zoontje van Samir zoeken mee hun weg in het complexe verhaal. Wanneer Marie haar (ex-) man Ahmad, die al 4 jaar in Teheran verblijft, vraagt om terug te keren naar Parijs om de formaliteiten van hun echtscheiding te regelen, komen heel wat spanningen boven drijven.

Ahmad merkt dat Marie en haar dochter Lucie, die hij mee heeft opgevoed, op heel gespannen voet leven en dat de aanwezigheid van Samir in het gezin voor Lucie allesbehalve vanzelfsprekend is. De aanwezigheid van Ahmad in het gezin drijft de spanning ten top. Hij wil uitklaren wat er aan de hand is tussen moeder en dochter maar stoot daarmee op een dramatisch geheim. De vrouw van Samir deed een ernstige zelfmoordpoging en ligt al maanden in een diepe coma in het ziekenhuis. Lucie lijkt op één of andere manier betrokken bij deze gebeurtenis en pijnlijke vragen rond schuld, verantwoordelijkheid, recht op eigen keuzes circuleren tussen de personages.

In dit fragment zien we hoe papa Samir ten gevolge van de spanningen met zijn zoontje Fouad vertrekt uit het huis van Marie. Ze zitten samen in de metro van Parijs op weg naar hun eigen huis. Maar onderweg ontstaat een conflict tussen vader en zoon. De jongen wil immers niet uitstappen aan de metrohalte nabij hun huis. Fouad begrijpt niet waarom ze weggaan van Marie, hij beschouwde het als zijn nieuwe thuis.

Vader en zoon komen samen in een escalatie van trekken en duwen, boosheid en verwijten maar gaan dan op zoek hoe ze elkaar weer kunnen vinden en begrijpen. Er ontstaat een ontroerende dialoog waarin Fouad zijn vragen en twijfels kan brengen, waarin vader en zoon zoekend en tastend trachten betekenis te geven aan de gebeurtenissen in hun leven.

Wat maakt dat je dit fragment gekozen hebt?

Ik was vooral gegrepen door de beweging, de evolutie in de dynamiek tussen vader en zoon. Hoe ze evolueren van boosheid, blokkering, onbegrip en verwijten naar een kwetsbare en intieme dialoog.

Ik kan me inleven in de vader die plots in de drukke metro van Parijs zijn zoontje blijkt kwijt te zijn, zijn ongerustheid maar ook de boosheid. Hoe hij dan toch – ondanks die spanningstoestand – merkt dat zijn kind met iets zit, dat hij nu niet zomaar door en verder kan. Hij valt stukje bij beetje stil en kan zo aandacht geven aan hoe het met zijn kind gaat, wat het nodig heeft van hem als vader. Je ziet vader letterlijk en figuurlijk zakken tot hij op het niveau van Fouad is, tot hij daar is waar zijn kind is en ruimte kan geven aan de beleving van het jongetje.

Het thema dat Fouad aanbrengt is heel aangrijpend en moeilijk te aanhoren vanuit de mond van een acht jarig jongetje. Zijn weigering om uit te stappen, zijn niet mee willen naar alweer een nieuwe situatie is zoveel meer dan de koppigheid van een kind. Er zit een hele wereld van gedachten en gevoelens achter. Hij worstelt op zijn manier met fundamentele vragen over de relatie tussen ouders en kinderen, over de moeite waard zijn voor elkaar, over al dan niet bestaansrecht hebben, over keuzes maken rond leven en dood.

In het vertragen en verstillen, daar op dat drukke metroperron, vinden vader en zoon terug verbinding en contact, komt er troost en is er ruimte voor het samen dragen van de onmacht en de pijn. En zo kunnen ze – moeten ze – samen terug naar hun huis.

Het doet mij ook stilstaan bij de complexiteit van vele gezinssituaties waarin van kinderen verwacht wordt dat ze als vanzelfsprekend meegaan, hoe ze net zoals de koffers en het hoofdkussen die ze meezeulen in de metro van de ene plek naar de andere worden meegenomen. Vaak zonder veel uitleg of vragen rond hoe dat voor hen is. De locatie van het metrostation verhaalt iets van de jachtigheid, de voorlopigheid, de chaos en stress waarin vele gezinnen hun leven en samenleven vorm geven.

Hoe is het fragment voor jou verbonden aan de systeemtheorie of de systeemtherapie?

Deze zoekende dialoog tussen vader en zoon vertelt mij iets over de belangrijke plaats van kinderen in gezinnen en bredere samenlevingscontexten. Systeemtherapie geeft ons een kader en helpt ons te begrijpen dat kinderen in gezinnen een wezenlijke rol, een eigen plek hebben en een uniek verhaal dragen binnen het systeem waarin ze opgroeien. Ze pikken op wat er leeft in hun gezin, dragen mee zorg voor anderen, gaan aan de slag met de betekenislijnen die er zijn en creëren er nieuwe vanuit wat voor hen belangrijk is. Ze stellen fundamentele vragen die de volwassenen misschien liever uit de weg gaan.

Zo stelt deze jongen het idee van onvoorwaardelijke liefde tussen ouders en kinderen in vraag. Hield zijn moeder werkelijk van hem als ze toch liever dood wou gaan? Is het zinvol moeder in leven te houden als ze er eigenlijk niet meer wil zijn? Waarom kiest vader voor een leven bij een andere vrouw wanneer hij tegelijk de mama van Samir koste wat kost in leven wil houden? De jongen draagt vragen, twijfels en angsten die mogelijk ook elders in het systeem circuleren maar die niet naar boven komen, waar niet openlijk over gesproken wordt.

Dit vertelt iets over het belang om kinderen in gezinstherapie te benaderen als actieve, betrokken partners in het proces. Via de kinderen krijgen we vaak toegang tot betekenislagen, verhaallijnen die er voor hen toe doen en die mogelijk helpend zijn om een gezin of de bredere context verder te begeleiden. Kinderen dreigen vaak gemarginaliseerd of geproblematiseerd te raken in therapeutische trajecten. Een jongen als Fouad ruimte en stem geven om zijn eigen verhaal te doen, de vragen te laten stellen waar hij mee zit als behorende tot het systeem, ertoe doende voor zijn context, genereert nieuwe invalshoeken en krachten binnen een systeem.

We dienen dan ook te zoeken wat er nodig is in het systeem opdat de stem van de kinderen opnieuw beluisterd kan worden. Hoe kunnen we kinderen opnieuw verbinden met hun context, zodat ze – in plaats van geïsoleerd in de therapiekamer belanden – geholpen worden om de onderlinge betrokkenheid te versterken?

Wat heeft een papa nodig om de rust en ruimte te vinden die hem in staat stelt om ‘op de hoogte van zijn zoontje te komen’ en zich open te stellen voor waar het jongetje mee zit? Hoe kunnen we volwassenen – ouders- helpen zich af te stemmen op hun kinderen en op elkaar, ook wanneer er lastige en belastende dingen benoemd worden? Hoe bouwen we samen aan een veilige context waarin een kind zijn verhaal kan doen en ouders of zorgfiguren in staat zijn beschikbaar te blijven?

Hoe inspireert het je in je praktijk als opleider of als gezinstherapeut?

Als systeemtherapeut zijn we geoefend om meerstemmigheid op te zoeken en aan te moedigen, creëren we openingen om complexe betekenislagen te ontsluiten en gaan we op zoek naar relationele betekenisgeving. Dit betekent niet dat het altijd makkelijk is. Kwetsbare verhalen van gezinnen kunnen ook resoneren met eigen verhalen en zo binnen het therapeutische systeem deuren openen of net sluiten. Jezelf als systeemtherapeut blijvend mee in de dialoog nemen is dan ook van ontzettend groot belang om het therapeutisch proces veilig te houden.

Het vraagt heel wat van de therapeut om in contacten en dialogen zoals deze niet door te schieten in het geven van advies of snel naar oplossingen zoeken. Hoe kunnen we als therapeut onszelf beschikbaar stellen om mee de spanning en de complexe emoties te dragen, de vragen die er leven naar voor te halen? Hoe kunnen we op zo’n manier mee aanwezig zijn in de therapeutische ruimte, opdat een gezin zich gedragen voelt in wat er zich afspeelt en durft exploratieve stappen te zetten of experimenteert met andere manieren van in relatie zijn? Hoe kunnen we samen een veilige basis co-creëren die het toelaat te improviseren op bestaande scripts?

Dit fragment helpt me ook als therapeut en als opleider om aandacht te geven aan het belang van non-verbale taal en interacties, van lichamelijke en sensomotorische afstemming. De basis van het samenleven van ouders en kinderen wordt gevormd in de duizenden praktische handelingen die ze samen delen, in de choreografie die ze samen al doende uitwerken, met een eigen ritme en structuur. Tijdens overgangsmomenten (klein of groot) wordt het dansritme verstoord en dienen partners en gezinnen opnieuw op zoek te gaan naar elkaar.

In gezinstherapie kan de focus dus niet enkel liggen op het verbale gesprek maar dienen we ook ruimte te maken opdat het non-verbale, het lijfelijke mee kan genomen worden in de zoektocht, in de dialoog. Het leuke in het meenemen van kinderen in je gesprekken is dat dit ook gewoon gebeurt. Net zoals Fouad in het fragment zullen ze jou in hun gedrag tonen dat ze iets niet willen, niet akkoord zijn, dat er dingen die voor hen belangrijk zijn onuitgesproken blijven. In de therapiecontext kunnen wij  er dan toe bijdragen dat de spanning kan zakken en voldoende gementaliseerd raakt. Kunnen we ouders helpen naast hun kind te gaan zitten om werkelijk te luisteren naar wat het te vertellen heeft?

Wie wil je graag dat het volgend fragment kiest?

Liesbet Monballiu.