Annelies Huybrechts werkte 15 jaar lang als psycholoog in Minor Ndako, een voorziening die gespecialiseerde hulp voorziet aan buitenlandse niet-begeleide minderjarigen. Op basis van haar ervaringen ontwikkelde ze Trenziria, een gespreksmethodiek die bedoeld is om op een gestructureerde en veilige manier met groepen te reflecteren over cultuur en migratie en de effecten hiervan op identiteit en omgangsvormen tussen mensen. Met behulp van visueel materiaal kunnen deelnemers spreken over migratie ervaringen en over verschillen en overeenkomsten hier en ginds. Trenziria leidt zo tot minder gepolariseerde en rijke gesprekken die het samenleven en samenwerken bevorderen en is o.a. bruikbaar in scholen, inburgeringsprogramma’s, vluchtelingenopvang en asielzoekerscentra. 

Samenspraak vroeg aan Mieke Van Daele (orthopedagoog, systeemtheoretisch psychotherapeut en staflid van de Interactie-Academie) om met Annelies in gesprek te gaan rond deze methodiek. Het werd een rijk en inspirerend gesprek.  

____________________________________________

Annelies en ik ontmoetten elkaar voor het eerst in het najaar 2007 in Minor-Ndako, waar ik vorming kwam geven rond agressie in de leefgroep. Annelies was er aanwezig als psycholoog van de dienst. Geen makkelijke vorming herinner ik me… evenmin een makkelijk thema waar begeleiders mee aan het worstelen waren… Ik ontmoette toen erg gedreven werkers, zoekende naar uitwegen en nieuwe hanteringswijzen om samen uit lastige agressie-spiralen te geraken. Het was stevig zoeken en zwoegen samen, in een poging om een diversiteit aan concepten in een mix te bundelen tot andere en inspirerende ingangen…

Vandaag zitten we samen, bijna 10 jaar later, rond gespreksroute Trenziria, een door haar nieuw ontwikkelde methodiek voor groepsgesprekken over cultuur, migratie en identiteit. Annelies noemt het “een kristallisatie van mijn hele (Minor-Ndako) carrière. Wat nu voorligt is het resultaat van zeker 3 jaar uitproberen, aanpassen en herwerken”.

Op de studiedag ‘Over grenzen’ van de Interactie Academie op 22 april 2016 kreeg ik in een workshop een eerste proevertje van deze methodiek. Annelies presenteerde en demonstreerde die toen samen met 2 Afghaanse collega’s. Ondertussen is er een prachtig vormgegeven doos uitgegeven, met materiaal en toelichting bij de methodiek, en is deze voor alle geïnteresseerden ook te koop. Voor wie zich wil verdiepen in het werken met deze methodiek lopen er ook trainingen .

Een fijn moment dus om samen wat meer diepgaand stil te staan bij dit prachtige werkstuk, de groei en ideeën erachter.

SAMENSPRAAK  Annelies, kan je kort even vertellen hoe deze methodiek werkt?

Annelies: “Deze gespreksmethodiek biedt een leidraad om boeiende groepsgesprekken te voeren over cultuur, migratie en samenleven in diversiteit. ‘Via via’ komen we op bewandelbare paden: we verkennen elkaars landen, hebben aandacht voor verhalen van trots en bezorgdheid, bespreken cultureel gewaardeerd gedrag en taboes en zoomen in op vertrouwde omgangsvormen tussen mensen. Via aandacht voor dominante en niet dominante stemmen en het balanceren tussen gelijkenissen en verschillen creëren we een basis en een mooi startpunt om interculturele ontmoetingen -die mooi maar ook moeilijk en vooral onverwacht kunnen verlopen- te bespreken.

Via deze weg verwerven we meer inzicht, begrip en mildheid voor elkaar. We komen in een ‘modus’ die samenleven en samenwerken kan verbeteren. Zo is er een alternatief voor de vele gepolariseerde ‘recht door zee’ gesprekken van vandaag. En dat kan deugd doen!”

SAMENSPRAAK Welke vragen stel je dan concreet aan de deelnemers?

Annelies: “Elke groepssessie kent een vaste structuur. We starten met het verkennen van elkaars herkomstlanden. Elk deelnemend land krijgt een tafel en wordt voorgesteld via het delen van een verhaal van trots en van bezorgdheid. Nadien bespreken we de mensen via ‘generatiekaarten’. Vijf verschillende generaties worden gekozen in een passende huidskleur. Enkele inwoners kunnen besproken worden via enkele richtvragen: “Wat moet deze persoon doen zodat de anderen haar of hem waarderen en goed keuren?”, “Wat mag deze persoon zeker niet doen?” of “Welke kleding is gepast?”.

Daarna worden ontmoetingen tussen mensen besproken in een bepaald land. Er kunnen twee kaarten gekozen worden zodat we deze ontmoeting van nabij kunnen onderzoeken:  “Hoe begroeten deze mensen elkaar wanneer ze elkaar tegenkomen?” , “Kijken ze elkaar aan, raken ze elkaar aan? Wat vertellen ze elkaar?”.

Vervolgens wordt de migratie verbeeld: verschillende mensen verlaten hun land van herkomst en komen in België wonen. Hoe gaan mensen dan met elkaar om? Hoe verlopen ontmoetingen tussen mensen dan? Als bijvoorbeeld een Afghaanse jongen in België naar school gaat, hoe gaat hij dan om met zijn leerkracht? Is dat gelijk of verschillend met hoe hij omging met zijn leerkracht in Afghanistan?

Wanneer je Trenziria aankoopt dan biedt de handleiding een echte ruggensteun. De generatiekaarten in vier verschillende huidskleurtinten, de gevoelswijzer en ontmoetingsposter zorgen voor visuele ondersteuning en omkadering.”

SAMENSPRAAK Als iemand jouw methodiek koopt, koopt hij of zij ‘Gespreksroute Trenziria’. Heeft de naam een specifieke betekenis?

Annelies: “Trenziria is er gekomen door te spelen met de letters van het Latijnse woord ‘transire’. Dat staat voor passeren, oversteken, verandering. Ik zocht een woord of een naam voor een route. Een naam die paste bij mijn concept. Een woord dat ruimer ging dan vluchten, migratie of cultuur. Voor mij gaat het over het omgaan met verandering. Net zoals in mijn vormingen merk ik dat het vooral gaat over het omgaan met verschil en gelijkenis. Hier gaat het dan om een cultureel verschil en misschien heeft dat wel iets heel specifieks, anders dan een generatie-verschil, of een historisch verschil, of politiek, of verschil in stijl, karakter of temperament,… Maar in essentie gaat het om de vraag ‘hoe gaan mensen om met een verschil?’. Dat heb ik in dit woord dus ook gezocht: verandering, Trenziria.”

SAMENSPRAAK Je kiest voor de metafoor van de reis. Een metafoor die volgens mij heel dicht bij de ervaring zit van de mensen die je voor ogen hebt, iets moois dat herkenbaarheid geeft en waar mensen een eigen verhaal op kwijt kunnen. Anderzijds dacht ik dat deze metafoor misschien ook zeer confronterend kan zijn, iets dat raakt aan onveiligheid, angst, trauma, controleverlies, pijn, …?

Annelies: “De metafoor van de reis sluit aan op verandering en het gaat mij vooral over de beweging in het gesprek, in het individuele zowel als in het groepsgesprek. Die beweging waarin je de groep zet, die route met bepaalde plekken waar je halt houdt, dat is het kernconcept. We starten in de herkomstlanden van de deelnemers, we zijn onderweg en komen toe in het verblijfsland. De methodiek wil de groep meenemen in een gefaseerd geheel en dat leidt tot een heel duidelijke beweging in het gesprek. Er is een duidelijk plan, met begeleiding en regie, een beetje directief. Dit moet duidelijk worden naar de groep: het zal goed begeleid worden, er zit een route in, een beweging, we gaan ook materiaal gebruiken en tonen dat. Transparantie, het helder maken van het patroon en het ritme is cruciaal.”

SAMENSPRAAK Dat brengt ons bij het thema veiligheid. Zit dat er stevig in?

Annelies: “Ja zeker. Maar nog even terugkomend op het vorige: het is eigenlijk een beetje alsof we samen een wandeling maken, je zou dat volgens mij zelfs ook letterlijk kunnen doen ook, in plaats van in een lokaal te gaan zitten… Een wandeling waarbij je af en toe halt houdt en dan iets bespreekt. In die zin is het misschien eerder een didactische metafoor, eentje voor de reisleider: je neemt de groep mee op een parcours, een route.”

SAMENSPRAAK Met de groepsleden spreek je ook over hun reis, hun afgelegde weg. Zet je die uit op de wereldkaart?

Annelies: “De migratie wordt besproken. Het is een onderdeel van het groepsgesprek. De kaarten vertrekken, gaan door ‘doorreislanden’ en komen toe in België. Verhalen over vluchten en migreren kunnen dan gedeeld worden. Vele jongeren noemen de doorreislanden op en vertellen daarbij openlijk of ze de plekken ‘good’, ‘not good’ of ‘very very bad’ vonden.

De migratieroutes kunnen op een wereldkaart aangeduid of getekend worden. Er kan dan een besef ontstaan van gedeeld leed. Er kan erkenning worden geboden voor het doorstaan van een zeer zware route.”

SAMENSPRAAK Als ik de reisgids doorneem, lees ik veel aspecten over directief zijn, leiding nemen, volgorde uitstippelen, duidelijkheid bieden, … De gids neemt één en ander echt in handen. Anderzijds ontdek ik veel aspecten die te maken hebben met regie geven aan deelnemers, hen zelf laten bepalen wat ze delen in groep en wat niet, controle in handen laten van de deelnemers. Deze twee leidraden lijk je beide belangrijk te vinden? 

Annelies: “De ‘wandeling’ zou je inderdaad kunnen zien als redelijk vastliggend. Die bereid je ook voor. ‘Offroad’ gaan is ook wel tof natuurlijk. Het is maar: als het lastig begint te lopen, wil je kunnen zeggen “kom, we gaan terug naar het laatste punt”. Als groepen om kunnen gaan met improvisatie, als we ervaren dat dit zinvol is, als iedereen daarmee akkoord kan gaan, dan kan je de route trager of sneller laten gaan, een andere uitstap maken of onvoorbereid iets vorm geven. Met andere woorden: heel directief als het nodig is, heel los als dat kan. Veiligheid, voorspelbaarheid en transparantie zijn doorslaggevend, hierover dient de gids dus te waken.”

SAMENSPRAAK Die accenten die je legt, zijn die uit je ervaring gegroeid? Die veiligheid, dat accent op eigen controle, …

Annelies: “Ja, met Tenziria  ben ik 3 à 4 jaar bezig en eigenlijk is het een kristallisatie van 14 jaren werken met buitenlandse niet begeleide minderjarigen. In het spreken met jongeren heb ik ervaren dat individuele gesprekken bijzonder spannend kunnen zijn en soms niet goed op gang komen. Als ik de inhoud heel open liet, kwamen we precies in een leegte terecht. Ook bij groepssessies was er soms argwaan, angst. Ik ben geleidelijk aan mogelijkheden gaan aanbieden, probeerde jongeren keuzes aan te reiken en zo tot een andersoortig spreken te komen.”

SAMENSPRAAK Mij valt op hoe je in de reisgids expliciet de omkadering bespreekt: een drankje, een hapje, ingericht lokaal dat sfeer brengt,…

Annelies: “Klopt, die omkadering is heel belangrijk gebleken! Wij  zorgden voor een positieve sfeer, een sfeer die iets uitstraalt van “het is in orde”. Jongeren leerden me dat gastvrijheid bijzonder belangrijk is. Zorgzaam zijn, rust inbrengen, niet meteen in een soort planning-sfeer starten, goed voorbereid zijn en met warmte mensen ontvangen bleken van groot belang te zijn om met elkaar in gesprek te kunnen komen.

Je mag ook niet vergeten dat deze methodiek gegroeid is vanuit het werken in een categoriale werking van de bijzondere jeugdzorg voor jongeren van 12 tot 18  jaar, die allen samen leefden in een leefgroep. Bij dergelijk samenleven zijn er altijd fricties. Er was veel argwaan en wantrouwen: de nood aan een preventief aanpak om samenlevingsmoeilijkheden te bespreken ligt dus aan de oorsprong van de methodiek. Daarnaast was ook voelbaar dat ook wij als hulpverleners iets moesten ‘geven’. We merkten dat een kop thee aanbieden immens veel verschil maakte: de rust van “ga maar even rustig zitten” en een start nemen bij een probleemloos gebeuren. Onze thee werd op de duur een soort van ingangskaartje voor gesprek. Jongeren moesten niet meer zeggen “ik wil even met je spreken”, ze vroegen “kan ik een kopje thee komen drinken?”.

Eigenlijk heeft het ontvangen van bezoek ook met identiteit te maken. Voor veel kinderen was het in hun land van herkomst hun taak om het bezoek op een goede wijze te ontvangen. Ze kennen dit dus erg goed en zijn daar alert op. Deze gevoeligheid hanteerden we ook in de wijze waarop we bijvoorbeeld tolken ontvingen: “Dit is een bezoeker, iemand die goed verzorgd moet worden.” Vaak werkte dit ook door in het creëren van een omgangsvorm met en tussen de jongeren in de groep. “Met iemand uit ons land of uit onze cultuur erbij gedraag je je, en je bent zorgzaam voor de bezoeker.”

We hebben ook groepsgesprekken georganiseerd met  ‘ex-jongeren’ die kwamen spreken over de periode na Minor-Ndako. Via een badge als ‘speaker’, samen met een kaft en een balpen, wilden we ook een identiteitsversterkend effect bekomen. Een meer formele stijl dus, steeds vanuit beweegredenen van zorgzaamheid en respect.”

SAMENSPRAAK Mij geeft dit het gevoel dat dit om universeel menselijke noden gaat: iedereen wenst respectvol behandeld te worden, in een zorgzame sfeer. En contact maken door samen iets te drinken en te eten, is wat velen van ons graag doen. Een verbondenheid waarin je unieke identiteit een plek krijgt.

Annelies: “Die verbondenheid en het positioneren van ‘mensen onder elkaar’ is belangrijk in de methodiek. Zo hebben we jongeren die dat wilden bijvoorbeeld ook een cursus stress management laten volgen, vanuit de gedachte om aan te sluiten op de ‘student-identiteit’ van deze jongeren. Het doel was om bij te leren voor jezelf, voor je contacten met vrienden, voor je latere carrière. Het leek ons aangenamer voor sommige jongeren om naar een cursus te gaan in de plaats van naar een trauma behandelingsgroep.”

SAMENSPRAAK De methodiek zoals die nu voorligt, heb je al meermaals uitgevoerd. Wat haal jij er voor jezelf uit?

Annelies: “Het is elke keer een avontuur, iets spannends om naar uit te kijken. Ik weet dat het interessant wordt, dat er nieuwe verhalen komen, andere voorbeelden, verfrissende inzichten. Dat is een soort van zekerheid en dat is fijn. En tegelijk is er veel wat je niet weet: “hoe hard ga ik moeten trekken, hoeveel zal ik moeten bezig zijn met het regelen van het gespreksklimaat, …?” Zoals bij een reis ben je eigenlijk al ‘vertrokken’ doorheen de voorbereiding. Je maakt al inschattingen: “doe ik het alleen, met twee, hebben we een tolk nodig?” “Moet dit dan een volwassen en professionele tolk zijn, omdat dit zorgt voor meer sociaal wenselijk gedrag (wat soms de gesprekssfeer positief beïnvloedt)”? “Kunnen de groepsleden voor elkaar tolken, …?” Eigenlijk ben je al druk doende met allerlei afstemming zonder dat je al in de groep zit.”

SAMENSPRAAK En is de spanning soms ook akelig of onaangenaam geweest?

Annelies: “Het spannendste voor mij is wanneer je op locatie werkt. Er moet een plaats gereserveerd worden, speciale uren geregeld, iedereen (begeleiders én deelnemers) zit met vervoer/files en de onzekerheid of alles vlot zal lopen en je er op tijd zal raken, praktisch moet alle materiaal ter plekke zijn, … Daar gaat dan veel stress in zitten. Makkelijker is wanneer de jongeren al ter plekke zijn, in hun eigen gekende omgeving. Je weet dan dat je kan starten, ook al ben je maar met zijn tweeën.”

SAMENSPRAAK Als ‘reisleider’ moet je dus best wel toegerust zijn?

Annelies: “Ja, dat is wel zo. Je moet een beetje comfort ervaren in het werken met een groep van 6 à 7  jongeren. In mijn aanvoelen is de systeemtheorie hierin een bijzonder helpend kader. Ik denk aan het kunnen omgaan met verschillen, het aannemen van een postmodernistische houding, uitspraken steeds kunnen situeren in hun context, het kunnen verdragen en plaatsen van soms zware uitspraken/stereotypes, vooroordelen, …. Elke keer dien je te kiezen waar je op doorgaat en waarop niet. En soms moet je ook zelf standpunt kunnen innemen, als rolmodel durven fungeren en iets van je eigen bedenkingen meegeven. “Hoe kijk ik als mens, als vrouw, als moeder naar de dingen?” Uiteraard vraagt dit werk ook ‘cross cultural skills’, zoals dat dan heet.

Eigenlijk gaat het vooral om interesse: elke stem biedt een interessante blik om ergens naar naar te kijken, om een andere context mee te verkennen.”

SAMENSPRAAK Dat is niet niks voor een reisgids.

Annelies: “Neen. Daarom werken we steeds met 2 reisgidsen voor een groep van een 8tal mensen. Je kan het alleen doen, maar dan werk je best met een kleine groep. Helpend is uiteraard het volgen van een training in deze methodiek. Iets wat bijvoorbeeld erg belangrijk is, is het feit dat je geen persoonlijke vragen gaat stellen. Daar wordt op getraind en dit blijkt absoluut niet makkelijk te zijn. We staan in de training bijvoorbeeld ook stil bij een non-verbale houding van interesse, of het omgaan met een conflictueuze start en hoe je dit gescheiden houdt van de verkenning.”

SAMENSPRAAK Waar leidt deze methodiek toe, welke resultaten heb jij kunnen zien en ervaren?

Annelies: “Ik merk dat deze methodiek het samenleven kan bevorderen, omdat je mensen de kans geeft om zichzelf, hun eigen gedachten en hun waarden toe te lichten en naar de verhalen van anderen luisteren. Omdat je hen leert kennis maken met een debat – discussie gebeuren. Omdat we veel aandacht geven aan de positionering van ‘mensen onder elkaar’, allen zoekende in het aangaan van een interculturele dialoog.

Ik zie dat we nogal eens conflicten creëren door het niet bieden van kansen op aansluiting. In de dagelijkse dialogen over culturele verschillen wordt heel snel strijd gevoerd. Mensen krijgen het gevoel dat hun cultuur verdedigd en verantwoord moet worden. Er is weinig ruimte voor een rustige verkenning. Er is een stuk theorie gegroeid rond onzekerheidsvermijding (Shadid, 2000, nvdr.) die zegt: hoe groter de veronderstelde culturele afstand, hoe meer onzekerheid en hoe lager de motivatie voor gesprek/ontmoeting.

In deze groepen gaat het concept ‘cultuur’ echt leven, dat zie je gewoon voor je ogen gebeuren. Je ontdekt dat niet alle verschillen cultureel zijn. Dat cultuur dynamisch is. Daarom is het ook fijn om van elk land twee vertegenwoordigers te hebben, want dan krijg je ook die onderlinge verschillen goed te zien.

Wat me bijvoorbeeld ooit veel deugd deed, was hoe een Afghaanse vrouw zei dat ze voor het eerst iets had kunnen vertellen zonder onderbroken te worden, zonder zich te moeten verdedigen over wat het betekent om ‘vrouw te zijn in Afghanistan’. Ze zei: “ik moet het steeds maar weer hebben over hoofddoeken of andere saaie vooroordelen zoals een burkini, slaan, …”

Het is zo boeiend om te zien hoe het zoeken is van beide kanten en dat we samen toch een route kunnen bepalen. “Waarover zullen we het hebben, en wat moeten we ervoor doen?”

SAMENSPRAAK Daarmee raak je nogmaals de kern van ‘Gespreksroute Trenziria’: het samen op weg gaan in dialoog en je vanuit grote interesse wederzijds laten verrijken door het verhaal van de ander. Annelies, hartelijke dank voor dit interview.