Wat is het recept voor eeuwige liefde? Niet oneindige seksuele aantrekkingskracht, niet de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor een gezin, niet een volledig in elkaar opgaan. Volgens André Gorz is het de constructie van een gezamenlijke identiteit, van een leven dat waardevol wordt door de onmisbare inbreng van de ander. Hij had zo’n leven met zijn echtgenote Dorine. Toen zij in 2007 terminaal ziek werd meende hij dan ook geen andere keuze te hebben dan haar in de dood te volgen. Met haar stierf immers ook een groot deel van hem.
Eén van de boeken van André Gorz heeft als titel Het Moeilijke Socialisme en ‘moeilijke’ boeken verkopen nooit geweldig. Het is een beetje ironisch dat het laatste boek dat deze filosoof van de arbeid publiceerde een intimistisch en persoonlijk werkje was en dat juist dit Lettre à D: histoire d’un amour zijn enige bestseller werd. Gorz en zijn vrouw Dorine leefden al bijna dertig jaar buiten Parijs toen de ziekte waaraan zij leed in een versnelling kwam. Ze waren beiden in de tachtig.
Ook zonder de voortschrijdende aantasting van haar ruggengraat tikte de tijd haar laatste uren weg. Gorz, die geen groot boekproject meer in gedachten had, voelde zich geroepen een open brief te schrijven aan de vrouw met wie hij al bijna zestig jaar samen was. Het werd een herinnering aan hun gezamenlijk leven, een zoektocht naar de essentie daarvan, maar ook een passionele liefdesverklaring.
Waarschijnlijk schreef hij de eerste zinnen aan haar ziekbed, op een moment dat ze net was ingeslapen, haar gezicht vertrok van de pijn of haar adem stokte. Schrijven is bezweren, is vasthouden. “Onlangs ben ik weer verliefd op je geworden en voel ik opnieuw een bijtende leegte van binnen die enkel gevuld kan worden door jouw lichaam dicht tegen het mijne te drukken.” De laatste regels van de brief refereren naar het begin, het einde en de oneindigheid van hun liefde en zijn veelzeggend over de grote aantrekkingskracht die André en Dorine op elkaar uitoefenden. Hij was een halve jood die na de annexatie van Oostenrijk door nazi-Duitsland door zijn vader en moeder naar Zwitserland werd gestuurd.
De jarenlange scheiding zou fataal blijken voor de toch al slechte relatie tussen de ouders en hun zoon. Zij was een Engelse die was opgevoed door haar stiefvader, nadat haar moeder hem had verlaten. Ongeacht of hun ouders nog leefden, ze waren uit beeld en bleven dat. Twee nog weinig met familie verbonden mensen vonden verbinding bij elkaar .
Vanaf hun ontmoeting in Lausanne gaan André en Dorine een pact aan, een verbond dat evengoed sociaal-economisch als emotioneel is. Het pact is succesvol omdat ze elkaar perfect aanvullen, niet omdat ze compleet hetzelfde zijn. Terwijl André romans vertaalt naar het Frans, geeft Dorine Engelse les, fungeert als gids, als secretaresse, als verzorgster van haar man . Hij is de stijve, wat asociale intellectueel, zij is de vrouw met de vlotte babbel, de handige ‘Harriet’, de sterke vrouw die alles oplost . Ook taalkundig vullen ze elkaar aan: Duits is zijn moedertaal, Engels de hare. Samen perfectioneren ze hun Frans, terwijl ze met elkaar altijd Engels zijn blijven spreken.
Hun eerste jaren staan in het teken van armoede, van de eindjes aan elkaar knopen. Daarin komt verandering wanneer ze Zwitserland verlaten en in Parijs gaan wonen, waar André’s carrière eindelijk vaart krijgt. Hij publiceerde al in het maandblad van Jean Paul Sartre en Simone de Beauvoir, Les Temps Modernes , maar komt nu ook in dienst van de weekbladen Le Nouvel Observateur en ‘L’Express. Onder het pseudoniem Michel Bosquet maakt hij naam als journalist voor economische vraagstukken, onder dat van André Gorz als radicaal links filosoof, voornamelijk schrijvend over de bevrijding van de arbeid en de ecologische herinrichting van de maatschappij. Maar eigenlijk heet hij Gerard Hirsch.
Zowel Bosquet als Gorz maken veelvuldig en gretig gebruik van de kennis en vaardigheden van Dorine. Al hun vrienden en collega’s weten hoe groot haar inbreng is, intellectueel (ze is zeer belezen en beschikt over een snel werkende geest), praktisch (ze vindt overal informatie) en zelfs juridisch (bij uitgeverij Galliléé beheert Dorine de buitenlandse rechten, dus ook die van haar man). Maar weet de buitenwereld dit ook?
André Gorz wordt een van de denkers van mei ’68 en een van de theoretici van de groene beweging in het decennium daarna. In de jaren tachtig wordt zijn boek Afscheid van het Proletariaat een sleutelwerk voor de linkse beweging in het post-industriële tijdperk. In de jaren negentig tenslotte is hij weer een pionier met zijn essays over de impact van robotisering en digitalisering op het voortbestaan van de loonarbeid. Zijn boeken vliegen dan niet over de toonbank, zijn ideeën zijn wel in ieders hoofd. Zijn naam is een begrip in academische en journalistieke kringen. Maar achter die mannelijke naam schuilt ook een vrouw, ook al wordt dat in die periode nooit vermeld of erkend.
In dit opzicht is de brief een rechtzetting en die rechtzetting verklaart misschien ook waarom een zo intiem geschrift uiteindelijk toch gepubliceerd moest worden. Gerard Hirsch, de echtgenoot maakt duidelijk dat André Gorz de schrijver een samengestelde persoonlijkheid was. En er valt ook wat oud zeer weg te werken. In zijn autobiografisch debuut, Le Traitre, uit 1958, wijdde hij maar enkele tientallen zinnen aan Dorine. Eerst mocht ze tien jaar lang meemaken hoe hij van ’s avonds tien tot drie uur ’s nachts aan een kolossale verhandeling schreef die overal werd geweigerd. Daarna mocht ze hem weer enkele uren per dag afstaan aan de afzondering toen hij als vervolg daarop De Verrader neerpende, de geschiedenis van een mislukking. “Je bent een schrijver, dus schrijf,” stelde ze eenvoudigweg.
En wat schreef hij over haar? Dat ze zou instorten als hij haar zou verlaten, dat ze een meisje was dat nauwelijks Frans sprak en verloren was geweest zonder hem. In de brief aan D. komt de ware toedracht boven. Of een andere kijk, in een andere tijd ? Zoals hoe juist hij in een zwart gat viel toen ze een maand naar Engeland ging, zonder hem, omdat hij maar niet wilde trouwen. “Ik bewaar liever de herinnering aan onze geslaagde liefde dan aan die van een halfslachtig voortsukkelen,” zei ze hem. En pas toen ze weg was, besefte hij, dat zijn weigering het huwelijk als iets anders te zien dan een kleinburgerlijke benauwdheid niets anders was dan een zich verschuilen achter marxistische frasen.
Steeds weer benadrukt André hoe Dorine steviger en eerlijker in het leven staat, terwijl hijzelf vele jaren lang niets anders kon dan een toeschouwer zijn in zijn eigen bestaan. De rechtzetting is geen zelfrechtvaardiging. Zij had gelijk, hij ongelijk, ook al leerde hij pas voluit te leven toen ze zowel Parijs als de journalistiek vaarwel zeiden en een eigen huis betrokken op het platteland. “Niet langer uitgesteld leven in een toekomst maar nu in een heden.”
Maar niet alles wordt voluit neergeschreven in deze Lettre á D. Het boek boeit ook door wat er niét staat. Zo vielen Sartres ogen misschien ook op de aantrekkelijke Engelse echtgenote van zijn medewerker. Sartre gaf de carrière van Gorz een beslissende push, alleen al door het kolossale voorwoord van dertig pagina’s bij De Verrader. Heeft Dorine zijn avances weerstaan, kunnen en mogen weerstaan, of zou haar weigering als kleinburgerlijk zijn betiteld ? Daarover geeft de brief geen uitsluitsel, net zo min als over een eventuele kinderwens. Hoe groot de liefde van Gorz voor zijn vrouw ook was, hoe gelukkig hun huwelijk ook werd, er waren wel degelijk moeilijke perioden, al lijkt hun pact nooit echt op springen te hebben gestaan.
Vanaf de jaren zeventig sluipen ziekte en invaliditeit in hun bestaan. Met bewondering beschrijft André hoe Dorine jarenlang weigert een zieke te worden. Ze beoefent yoga, eet gezond, rookt niet, drinkt amper. Maar geleidelijk wordt haar vermogen zich te bewegen geringer en haar bewegingsruimte kleiner. Haar afhankelijkheid van André voor verzorging en gezelschap groeit en zo wordt het koppel op het eind van hun leven fysiek weer even hecht als in het begin van hun relatie. In de relatie komt ook geleidelijk een soort omkering; hij gaat meer voor haar zorgen en zij laat dat toe . De cirkel sluit zich, fysiek en emotioneel. De kinderen zonder ouders zijn ouders zonder kinderen geworden.
Hun samenleven dat begon op een kamertje in de provinciestad Lausanne heeft zich vanaf de jaren vijftig verbreed tot een kosmopolitische levenswijze. Ze woonden en werkten in Parijs, reisden naar Californië en Mexico, verkeerden met auteurs, acteurs en politici. Maar vanaf de jaren tachtig versmalde hun leven zich geleidelijk weer, eerst tot een soort boerenbestaan met een huis op het platteland, daarna tot een quasi gehandicapt bestaan in en om het huis. Op het laatst komt Dorine haar bed niet meer uit. De woorden die André alleen maar durfde denken toen hij de eerste keer met haar danste, durft hij nu toe te vertrouwen aan het papier.” Er was toen niets buiten hen op die dansvloer, er is nu niets buiten hen in dat bed”.
De brief eindigt op 6 juni 2006. Na het eigenlijke einde voegt de auteur er nog één bladzijde aan toe, bij wijze van pre- postscriptum. “’s Nachts zie ik soms de figuur van een man voor me, op een verlaten weg in een leeg landschap, lopend achter een lijkwagen. Ik ben die man en jij bent het die door de wagen vervoerd wordt. Ik wil niet bij je crematie aanwezig zijn. Ik wil geen urn overhandigd worden met jouw as erin.” Het is een duidelijke vooraankondiging van zijn voornemen, van hun beider voornemen. Een jaar na publicatie van Lettre á D. wordt het echtpaar in bed gevonden door de werkvrouw, rustig in elkaars armen. Het afscheidsbriefje is zeer kort en droog: ‘Waarschuw de gendarmerie.’ De echte afscheidsbrief was toen immers reeds een –volkomen terechte – internationale bestseller.
____________________________________
Mieke Faes is psycholoog, systeemtheoretisch psychotherapeut en staflid van de Interactie-Academie
Jeroen Kuypers is journalist en schrijver
Literatuur
André Gorz , Lettre à D. , Histoire d’un amour., Collection Folio (n°4830)
